๑. หุ่น หรือ ชิ้นงาน ชนิดต่างๆดังนี้ คือ

           ๑.๑ หุ้นไม้ ไม้ที่นิยมนำมาแกะสลัก และปิดทองประดับกระจก คือไม้สัก มีคุณสมบัติเป็นไม้เนื้ออ่อน  แต่มีความคงทนถาวร ไม้อีกชนิดหนึ่งคือ  หวายหรือไม้ไผ่  ใช้ขึ้นหุ่นตะลุ่ม เตียบ โตก พานแว่นฟ้า และนำมาประดับกระจกได้อย่างสวยงาม

           ๑.๒ หุ่นปูน  คือ  หุ่นที่หล่อด้วยปูนซิเมนต์  หรือปูนปลาสเตอร์  ปูนหินหรือปูนตำแบบโบราณ แล้วนำมาทำพื้นปิดทองประดับกระจก  เช่น ฐานพระขนาดใหญ่ในพระอุโบสถ  วิหาร ช่อฟ้า  ใบระกา  และ หน้าบัน

           ๑.๓ โลหะ  คือ  ปูนหรือแบบที่ทำด้วยทองแดง  ทองเหลือง เป็นหุ่นแล้วทำพื้นปิดทองก่อนประดับกระจก เช่น องค์พระพุทธรูปทรงเครื่อง  ฐานตั้งองค์พระฝางหล่อลายปิดทองประดับกระจก

           ๑.๔ เรซิ่น  คือ น้ำยาทางวิทยาศาสตร์ที่นิยมใช้หล่องานศิลปะในปัจจุบันเป็นจำนวนมาก  เช่นหล่อพระพุทธรูป  หล่อเทวรูป หล่อฐานพระ  แล้วนำมาทำพื้นปิดทองประดับกระจก

 

๒. กระจกสีชนิดต่างๆ มีด้วยกัน ๓ ชนิด คือ

      ๒.๑ กระจกแก้วอังวะ เป็นกระจกของพม่า ด้านหน้าเคลือบด้วยแก้วใสอ่อนบางๆ ด้านหลังเป็นตะกั่ว สามารถดัดโค้งงอได้ พบได้ตามงานศิลปะทางภาคเหนือเป็นส่วนใหญ่ เช่น ที่วัดศรีชุม จังหวัดลำปาง

และวัดอื่นอีกมากมายของทางภาคเหนือ ภาคใต้พบที่วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร จังหวัดนครศรีธรรมราช

ที่วิหารพระทรงม้าทางขึ้นพระบรมธาตุฯ ปัจจุบันน่าจะไม่มีการทำกระจกแก้วอังวะแล้ว

      ๒.๒ กะจกเกรียบหรือกระจกจีน เป็นกระจกสีชนิดหนึ่ง ทำขึ้นโดยใช้แร่ดีบุกเป็นพื้นรองรับและ เคลือบด้วยดินประสิวเศษแก้ว ทรายแก้ว เพื่อให้ผิวเป็นมันวาว มีทั้งชนิดแผ่นบางและชนิดแผ่นหนา ชนิด แผ่นบางจะบางเหมือนข้าวเกรียบ ใช้กรรไกรตัดแต่ได้ มักใช้ในงานที่ต้องประดับอย่างประณีต เช่น ตัดเป็น แววประดับเครื่องศิราภรณ์ โขน ละคร ประดับลายทองแผ่ลวดเครื่องสูงราชวัตรฉัตรธงต่างๆ ส่วนชนิดแผ่นใช้ประดับตู้โต๊ะ ตลอดจนช่อฟ้า ใบระกา หน้าบัน ๆลฯ กระจกเกรียบนี้นิยมใช้กันมาตั้งแต่สมัยโบราณในปัจจุบันนี้ไม่มีกระจกชนิดนี้ใช้แล้วเพราะเลิกผลิตแล้ว และยังจะพบเห็นได้ที่งานศิลปะโบราณในพิพิธภัณฑ์ เช่น ที่ตู้พระธรรม ตะลุ่ม และกระบะต่างๆ ที่พิพิธภัณฑ์ในพระบรมมหาราชวังจะมี ตะลุ่ม พานแว่นฟ้า ที่พระอุโบสถวัดอนงค์คาราม พบกระจกเกรียบสีฟ้านกพิราบที่ฐานพระประธาน จะมีสีขาว สีเขียวและสีเหลือง

      ๒.๓ กระจกแก้ว มีด้วยกัน ๒ แบบคือ

                 ๒.๓.๑ กระจกตรง คือ กระจกมีลักษณะแผ่นเรียบ มีความหนา ๓ - ๔ มิลลิเมตรด้านหน้าเป็นกระจกแก้ว ด้านหลังเคลือบปรอท มีสีแดง เขียว เหลือง น้ำเงิน ฟ้า ใช้ประดับช่อฟ้า ใบระกาหรืองานศิลปะใหญ่ได้ ไม่เหมาะกับงานกระจกชิ้นเล็กๆ เช่น ตะลุ่ม เตียบ พานแว่นฟ้า เพราะมีความหนาตัดยาก กระจกตรงเมื่อใช้ประดับจะไม่สวยงามเพราะเมื่อแสงแดดส่องการสะท้อนแสงน้อยดูเรียบๆแบนๆ  ปัจจุบันยังมีการผลิตใช้อยู่ ราคาค่อนข้างถูก

                 ๒๓.๒ กระจกโค้ง คือ กระจกที่มีความโค้งนิดหน่อย ด้านหน้าเป็นกระจกสีต่างๆด้านหลังเคลือบปรอท มีความหนาประมาณ ๑-๒ มิลลิเมตร มีสีแดง ม่วง เขียว เหลือง ฟ้า ทอง นิยม ประดับได้ทั้งงานชิ้นใหญ่และงานชิ้นเล็ก มีความบางสามารถตัดได้ง่าย เช่น ประดับกระบะ ตะลุ่ม เตียบ โตก และเป็นกระจกโค้งซึ่งให้ความแวววาวเวลาโดนแสง ปัจจุบันมีการผลิตใช้อยู่แต่เป็นกระจกนำเข้าจากจีน ญี่ปุ่น ไทยผลิตได้แต่ราคาค่อนข้างแพ สีม่วง สีแดง ราคาแพงที่สุด กระจก ๑ กล่องจะมี ๒๕ แผ่น ขนาด กว้าง ๗ เซนติเมตร ยาว ๙ เซนติเมตร

๓. ชนิดของวัสดุที่นำมาประดับกระจก มีด้วยกันหลายแบบ เช่น

        ๓.๑ สมุกกับรัก คือ รักสมุก โดยการนำเอากะลามะพร้าว อิฐ หรือใบตอง มาเผาให้เป็นถ่าน แล้วนำมาบดให้ละเอียด กรองด้วยผ้าเนื้อละเอียดแล้วนำมาผสมกับรักที่กรองแล้วคนให้เข้ากัน นำมาทาเป็นพื้นใช้ประดับกระจก นิยมใช้ก็งานอนุรักษ์ คือ งานที่ต้องการให้ใกล้เคียงของโบราณมากที่สุด เช่น ธรรมาสน์เทศก์ ธรรมาสน์สวด ที่วัดพระมหาธาตุ จังหวัดพิษณุโลก และ งานซ่อมโบราณสถาน โบราณวัตถุต่างๆ เมื่อผสมเหลือแล้วเก็บใส่กล่องปิดฝาเพื่อนำมาใช้ครั้งต่อไป

ภาพที่ ๒ สมุก รัก

          ๓.๒ ชันกับ น้ำมันยาง คือ ชันที่ได้จกยางต้นไม้บดละเอียดนำมาผสมกับน้ำมันยาง ในอัตราที่พอเหมาะ แล้วใส่ปูนแดงที่กินกับหมากนิดหน่อย เพื่อให้ชันน้ำมันยางแข็งตัวเร็วขึ้น กวนให้เข้ากันใช้ทาเป็น พื้นประดับกระจกได้ หรือใช้อุดรอยต่อของตะเข็บเรือก็ได้ ปัจจุบันยังคงมีใช้อยู่ เมื่อผสมแล้วใช้ไม่หมดสามารถเก็บใส่กล่องใช้วันต่อไปได้

ภาพที่ ๓ ชัน น้ำมันยาง และปูนแดง

๓.๓ กาววิทยาศาสตร์ หรือ อีอกชี่ เป็นกาว ๒ ตัว ผสมในอัตราส่วนเท่าๆกัน มีลักษณะสีขาวขุ่น ตัวเอเป็นตัวแห้งเร็ว ตัวบีเป็นตัวแห้งช้า เมื่อจะใช้ประดับกระจกผสมในอัตราส่วนเท่าๆกัน ไม่ควรผสมครั้งละมากๆ เพราะจะแห้งเร็วไม่สามารถเก็บไว้ครั้งต่อไปได้ ควรผสมและประดับในเวลาไม่เกิน ๑ ชั่วโมงเพราะถ้าแห้งไปจะประดับกระจกไม่ติด รดไม่แพงหาซื้อได้ตามร้านที่ขายกระจก ปัจจุบันนิยมใช้กันมากเพราะหาซื้อง่ายขั้นตอนไม่ยุ่งยาก

ภาพที่ ๔ กาวอีพ๊อกซี่

๓.๔ ปูนซิมนต์ขาว เป็นปูนที่สามารถใช้ประดับกระจกได้ แต่จะต้องใช้กับงานที่ประดับกระจก เป็นปูนด้วยกันเท่านั้น เวลาประดับก็ต้องเอาน้ำไปปะสะให้ชิ้นงานมีความชื้นก่อน แล้วผสมปูนซิเมนต์ขาว ผสมกับน้ำแล้วใส่ปูนแดงนิดหน่อยเพื่อให้แข็งตัวเร็วขึ้น ผสมในอัตราส่วนที่พอเหมาะไม่ให้เหลวจนเกินไปทาปูนซิเมนต์ขาวป้ายที่ชิ้นงานแล้วนำกะจกที่ตัดแล้วมาประดับ พยายามอย่าให้พื้นชิ้นงานแห้ง ควรปะสะให้มีความชื้นตลอดเวลาประดับให้ได้ประมาณ กว้างฟุต ยาวฟุต แล้วใช้ฟองน้ำซุบน้ำลูบบริเวณที่ประดับกระจกปูนก็จะเรียบเสมอกระจก ทำให้งานดูเรียบร้อย

ภาพที่ ๕ ปูนซิเมนต์ขาว น้ำ ปูนแดง

๔. เครื่องมือที่ใช้ในการผสมและประดับกระจก

                ๔.๑ เกรียงผสมขนาดหน้าต่างๆ ถ้างานขนาดใหญ่ก็ใช้เกรียงหน้า ๕-๖ นิ้ว แต่ถ้าเป็นงานขนาดเล็ก ใช้เกรียงเล็กหน้า ๓-๕ นิ้ว เพื่อความถนัดในการปฏิบัติงาน

ภาพที่ ๖ เกรียงผสมหนา ๒-๕ นิ้ว

๔.๒ เกรียงผสมสีน้ำมัน  เป็นเกรียงสำหรับใช้คนเนื้อวัสดุที่จะนำมาทาลงบนชิ้นงานก่อนจะประดับกระจก

ภาพที่ ๗ เกรียงสำหรับคนให้เนื้อวัสดุเข้ากัน
 

๔.๓ ขี้ผึ้งพันปลายไม้ ใช้สำหรับแตะกระจกที่ตัดเรียบร้อยแล้วมาประดับบนชิ้นงานเพราะถ้าใช้นิ้วจับจะไม่นัด ขี้ผึ้งควรเป็นขี้ผึ้งสำหรับทำน้ำมนต์ เพราะอ่อนตัวง่ายเวลานวด และไม่เหนี่ยวติดกระจก

 

ภาพที่ ๘ ขี้ผึ้งที่ทำจากไขผึ้ง

๕. เครื่องมือในการตัดกระจก

๕.๑ เพชรตัดกระจกชนิดต่าง ๆ

๕.๑๑ เพชรใหญ่ หรือเพชรจีน เพชรที่ใช้สำหรับตัดกระจกตามร้านทำกรอบรูปทั่วไปส่วนหัวทำด้วยเหล็กชุบ ด้านปลายมีเพชรฝังอยู่ในเหล็ก ยื่นออกมานิดหน่อยสามารถสัมผัสถึงความคมของเพชรใช้ตัดหรือกรีดกระจกให้ขาดได้ ส่วนด้ามที่ต่อจากส่วนหัวเป็นไม้ใช้สำหรับจับเวลาตัดกระจก คุณสมบัติสามารถตัดได้ทั้งกระจกหนาและกระจกสีบางๆ ส้นที่ตัดได้จะมีความคม ตัดกระจกชิ้นเล็กๆได้ดีมาก มีขายตามร้านที่มีกระจกขาย การตัดกระจกจะใช้ไม้โปรแทรกเตอร์วางทาบบนกระจกแล้วใช้เพชรจีนกรีดตามขนาดที่ต้องการ

 

ภาพที่ ๙ เพชรใหญ่ หรือเพชรจีน

๕.๑.๒ เพชรเขี้ยวงู มีตามเป็นทองเหลือง ตรงปลายเป็นเพชรยื่นออกมาค่อนข้างมาก สามารถสัมผัสถึงความคมได้ มีราคาค่อนข้างถูก ใช้ตัดกระจกสีได้เท่านั้น วิธีใช้ ให้ใช้ไม้ตับคีบกระจกให้ แนบกับไม้แล้วใช้เพชรเขี้ยวงูตัด

 

ภาพที่ ๑๐ เพชรเขี้ยวงู

 

๕.๑.๓ สว่านเจาะกระจก เป็นสว่านที่ใช้สำหรับเจาะกระจก โดยเฉพาะมีหลายขนาด  เส้นผ่าศูนย์กลาง ๒-๔ มิลลิเมตร สูงประมาณ ๓ เชนติเมตร นำมาเจียรปลายให้แหลม แล้วนำมาฝนกับ  กระดาษทรายหรือเครื่องมือขัดพลอยให้คมแล้วนำมาติดกับด้ามที่ทำด้วยไม้กลึง เพื่อให้จับถนัดเวลากรีด   หรือตัดกระจกสีต่างๆ มีขายทั่วไปตามร้านขายสว่าน แต่ต้องระบุว่าเป็นดอกสว่านเจาะกระจกเท่านั้นจึงจะ นำมาทำเป็นเครื่องมือตัดกระจกได้

 

ภาพที่ ๑๑ สว่านเจาะกระจกเจียรและทำด้ามแล้ว

 

๕.๑.๔ กรรไกร หรือคีม ใช้สำหรับเล็มกระจกสีให้เป็นรูปต่างๆ ได้ เช่น วงกลม หยดน้ำ ไม่สามารถใช้ตัดกระจกได้ โดยใช้เพชรต่างๆ ตัดเป็นรูปทรงเรขาคณิตต่างๆ ก่อน แล้วจึงใช้กรรไกรหรือคีม เล็มกระจกให้ได้ขนาดและรูปร่างตามต้องการ

 

ภาพที่ ๑๒ กรรไกร หรือ คีมเล็มกระจก

 

ลักษณะของงานประดับกระจก

การประดับกระจกจำแนกเป็น ๔ แบบ ดังนี้

๑.กระจกแบบเต็มพื้นหน้า เช่น ช่อฟ้า ใบระกา หน้าบัน หางหงส์ เชิงกลอน กระเบื้องหลังคามณฑป ฝาผนัง เสาระเบียงต่างๆ

 

๒ ประดับเป็นร่องในพื้นลายกึ่งแกะสลัก หรือปูนปั้นลงรักปิดทอง เรียกว่า ปิดทองร่องกระจก เช่นคันทวย บุษบก ธรรมาสน์ ตู้พระธรรม ฯลฯ

 

๓.ประดับบนพื้นไม้ที่ขุดเป็นร่องลวดลายต่างๆ แล้วประดับกระจกสีลงในช่องลวดลายนั้นๆ พื้นปิดทองทึบ เรียกว่า ประดับกระจกลายยา

 

๔.ประดับกระจกผสมการประดับมุกเป็นลายต่างๆ เรียกว่า มุกแกมเบื้อ เช่น ตู้พระธรรมวัดบางบำหรุ ธนบุรี ที่เก็บไว้ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

 

 

การดูแลเครื่องมือและบำรุงรักษาหลังการใช้งาน

          การดูแลรักษาเครื่องมือที่ใช้ตัดกระจก เช่น เพชรต่างๆ ควรระวังไม่ให้เพชรหรือเครื่องมือที่ใช้ในการตัดหรือกรีดกระจก กระแทกหรือหล่นลงพื้นแรงๆ เพราะจะทำให้เพชรหลุดหรือชำรุดเสียหายได้ควรทำเป็นถุงเล็กๆ สวมบริเวณที่เป็นเพชร หรือเครื่องมือตัด เพื่อเป็นการรักษาให้ใช้งานต่อไปยาวนานขึ้นเครื่องมือที่ใช้ในการผสม คือ เกรียงต่างๆ เมื่อใช้เสร็จเรียบร้อยแล้วควรเช็ดทำความสะอาดทันที ไม่ควรปล่อยทิ้งไว้ เพราะจะทำให้แข็ง เวลาใช้เครื่องมือครั้งต่อไป จะเอาส่วนผสมที่ใช้ในการติดกระจกออกยาก

 

บุคคลากรที่เป็นช่างฝีมือทางด้านการประดับกระจก

             ในปัจจุบันมีช่างประดับกระจกอยู่มากมายตามวัดหรืองานศิลปะต่างๆ ที่มีความเกี่ยวข้องกับงานประดับกระจก แต่ช่างกระจกที่สามารถตัดกระจกเป็นชิ้นเล็ก ประดับลงบนชิ้นงาน เช่น ตะลุ่ม พานแว่นฟ้ากระบะต่างๆ ไม่ค่อยจะมี ที่เห็นมีในปัจจุบัน ก็คงมีอยู่ที่สำนักช่างสิบหมู่ กรมศิลปากร เท่านั้น ส่วนช่างตามวัดหรือสถานที่ต่างๆ ที่มีช่างประดับกระจกก็จะตัดกระจกที่มีขนาดใหญ่ ทำให้คุณค่าของงานอาจจะไม่ละเอียดสวยงามเท่าที่ควร ฉะนั้นควรจะมีการฝึกช่างที่สามารถตัดและประดับกระจกที่เป็นงานละเอียดเพื่อให้งานศิลปะคงอยู่ต่อไป และให้เพิ่มจำนวนบุคลากร เมื่อถึงเวลาหนึ่งช่างที่มีอายุมากขึ้นการมองเห็น