ขั้นตอนการล้างลอกสี

เนื่องจากพระที่นั่งราเชนทรยานมีการบูรณปฏิสังขรณ์ที่ผ่านมาหลายครั้ง ทั้งการทายางรักปิดทอง ทาสีปิดทอง ส่วนลวดลายที่ปิดทองทับซ้อนกันหลายชั้นจนทำให้ลวดลายเลือนไม่ชัดเจน ปิดบังลวดลายไม้แกะสลักที่สวยงามของครูช่างโบราณเช่น ครุฑ บันแถลง  กาบพรหมศรและกระจังต่าง ๆ และประดับกระจกในร่องลวดลาย จนกระจกที่ประดับไว้ล้นขึ้นมาจากร่องลวดลาย ต้องระมัดระวังเป็นอย่างมาก เพราะส่วนประกอบสร้างด้วยไม้สักและมีอายุหลายร้อยปีอาจเกิดความชำรุดเสียหายได้ จึงต้องใช้เครื่องมือกอฟันในการขัดล้างทำความสะอาดพื้นสีปิดทองเก่าออก โดยมีหัวเจียรที่มีขนาดเล็กจึงสามารถเข้าถึงส่วนร่องลายได้เป็นอย่างดี

เนื่องจากเนื้อไม้สักของพระที่นั่งองค์นี้มีอายุหลายร้อยปี จึงมีการหักหรือเสื่อมสภาพตามการเวลา ต้องทำการแกะสลักเสริมในส่วนที่เสียหายไปให้สมบูรณ์สวยงามก่อนการลงรักปิดทองใหม่ โดยกลุ่มงานช่างแกะสลักและช่างไม้ประณีต และเมื่อแกะสลักซ่อมเสริมลวดลายเรียบร้อยและจึงส่งให้กลุ่มงานช่างปิดทองประดับกระจกและช่างสนะไทยดำเนินการต่อไป

ลักษณะของงานลงรักปิดทอง

งานลงรักปิดทอง คือ การทายางรักบนพื้นผิวของศิลปวัตถุหลายครั้งให้ได้พื้นผิวที่อิ่มตัว (โดยมิให้ยางรักทับหนาจนกลับไปเป็นสภาพเดิมก่อนซ่อม)  แล้วปิดทับด้วยทองคำเปลว ๑๐๐% จนทั่วทั้งพื้นผิวทำให้ได้พื้นผิวทองสุกปลั่ง คล้ายทำด้วยทองคำจริง ๆ

วัสดุที่ใช้ในการปิดทอง

ยางรัก คือ ยางจากไม้ยืนต้น ตระกูล Anacardiaceae มักพบในป่าดิบเขาและป่าเบญจพรรณ ชาวล้านนาเรียกว่า “ฮัก” หรือ “ฮักหลวง” มีชื่อทางพฤกษศาสตร์ว่า Melanorrhoea usitata Wall ยางมีพิษที่รุนแรง ทำให้เกิดผื่นคัน มีอาการบวมเป็นแผลหนองมากน้อยตามที่ได้รับจากการสัมผัส

รักสมุก คือ การนำเอายางรักมาผสมกับผงถ่าน (ที่นิยมใช้จะเป็นผงถ่านกะลา ผงถ่านใบตอง ผงถ่านหญ้าคา ผงถ่านดินหรือผงชัน เป็นต้น ) ผสมเข้าด้วยกันจนเป็นเนื้อเดียวจนเหนียวเหมาะแก่การโป๊ขัดแต่ง

เทือกรัก คือ การนำเอายางรักมาผสมกับผงถ่าน (รักสมุก) ผสมเข้าด้วยกันจนเป็นเนื้อเดียวกันแต่มีความเหลวเหมาะแก่การทาเพื่อให้มีเนื้อยางรัก

ขั้นตอนการลงรักปิดทอง
-      นำแอลกอฮอล์ มาขัดล้างทำความสะอาดในส่วนที่เป็นลวดลายและผิวเรียบส่วนประกอบต่าง ๆ ของพระที่นั่งราเชนทรยานทิ้งให้แห้งสนิท

-      นำรักน้ำเกลี้ยงที่กรองเรียบร้อยแล้วมาทาในส่วนที่เป็นพื้นเรียบและส่วนที่เป็นลวดลายของพระที่นั่งราเชนทรยาน นำเข้าตู้บ่มกันฝุ่นปิดให้สนิท  นำน้ำเปล่าใส่ภาชนะตั้งไว้ประมาณสองถึงสามจุดช่วยการแห้งตัวของยางรัก ทิ้งยางรักให้แห้งสนิท




-      นำกระดาษทรายเบอร์ ๔๐๐ มาขาดน้ำในส่วนที่เป็นพื้นเรียบและส่วนที่เป็นลวดลายส่วนประกอบต่าง ๆ ของพระที่นั่งราเชนทรยานเสร็จแล้วเช็ดทำความสะอาดคราบฝุ่นออกให้หมดทิ้งให้แห้งสนิทดี

 -      นำรักเกลี้ยงมากรอกเพื่อใช้ทาปิดทอง  แล้วนำมาทาในส่วนที่เป็นผิวเรียบและส่วนที่เป็นลวดลายส่วนประกอบต่าง ๆ ที่นั่งราเชนทรยานนำเข้าตู้บ่ม นำน้ำใส่ภาชนะวางไว้ด้านในตู้บ่ม ทิ้งให้ชิ้นงานแห้งสนิทประมาณ ๑๐ – ๑๒ ชั่วโมง (ต้องหมั่นเปิดตรวจดูว่าเหมาะสมแก่การปิดทองหรือยังเป็นระยะเมื่อใกล้ระยะเวลา)

-      นำทองคำเปลว ๑๐๐% มาปูบนส่วนที่เป็นพื้นเรียบโดยปูจากด้านล่างขึ้นด้านบนปูทองคำเปลวไปในทางเดียวกัน  ใช้นิ้วหรือพู่กันหุ้มถุงพลาสติกอ่อนมากวดบริเวณที่เป็นรอยต่อแต่ละแผ่นโดยกวดทองให้แผ่นบนทับแผ่นล่าง  เวลากวดทองต้องมีทองติดที่นิ้วหรือพู่กันที่จะนำไปกวดจะทำให้ทองเวลากวดไม่ด่างผิวเรียบเสมอกัน ในส่วนที่เป็นลวดลายใช้พู่กันแตะทองไปกระทุ้งในส่วนที่เป็นลวดลายที่กวดทองเข้าไม่ถึงให้เรียบร้อย

งานประดับกระจก พระที่นั่งราเชนทรยาน

อุปกรณ์ในการประดับกระจก

-      กระจกโค้งสีต่าง ๆ  ขาว น้ำเงิน เขียว เหลือง แดง

-      อุปกรณ์ตัดกระจก เพชรใหญ่ เพชรเขี้ยวงู

-      กระดาษกราฟ

-      ไม้โปรแทรกเตอร์

-      ปากกาหรือดินสอ

-      ไม้ติดปลายด้วยน้ำขี้ผึ้ง

-      แผ่นรองตัด

-      คีมปากแหลม หรือ กรรไกรทำพิเศษเพื่อใช้เล็มกระจก

อุปกรณ์ในการผสมสมุกเพื่อประดับกระจก

-      ยางรัก

-      สมุกกะลา

-      ชัน

-      น้ำสะอาด

-      น้ำมันพืช

-      ภาชนะในการผสมสมุก เช่น จานมีลักษณะแบนเรียบมีขนาดใหญ่ หรือ แผ่นกระจกหนา

-      เกียง ขนาด ๒ นิ้ว และ ๕ นิ้ว

-      เกียงขนาดเล็ก

-      ถุงมือยาง

ขั้นตอนการประดับกระจก

-      เตรียมแบบกระจก การประดับกระจกพระราเชนทรยาน โดยประดับตามรูปแบบและขนาดเดิม ทำการตัดกระจกในส่วนที่คัดลอกแบบเตรียมไว้เพื่อนำไปใช้ในขั้นตอนต่อไป

-      การผสมสมุกเพื่อประดับกระจก

       การผสมรักสมุกสำหรับประดับกระจกควรกะปริมาณให้ใช้พอดีกับการทำงานในแต่ละครั้งตามพื้นที่ประดับลายกระจก  ถ้าผสมสมุกเผื่อมากไปสมุกอาจแห้งจนไม่สามารถนำมาใช้ได้เกิดการสิ้นเปลืองทรัพยากร เฉพาะนั้นการผสมแต่ละครั้งควรใช้ให้หมดภายใน ๑ - ๓ วัน การเริ่มทำงานทุกครั้งควรใส่ถุงมือยางเพื่อป้องกันการสัมผัสยางรักโดยตรง เพราะยางรักอาจทำให้เกิดอาการแพ้ที่ผิวหนังได้ โดยมีขั้นตอน ดังนี้

       นำสมุกกะลาใส่ลงในภาชนะผสมที่เตรียมไว้ ตามด้วยชันในปริมาณน้อยกว่า สมุกกะลาเล็กน้อย นำน้ำสะอาดใส่ลงไปเล็กน้อย จากนั้นจึงกวนผสมให้เข้ากัน

       เมื่อส่วนผสมในขั้นตอนแรกเข้ากันดีแล้ว จึงตักยางรักใส่ลงไปประมาณ ๑ – ๒ ส่วน ของส่วนผสมในขั้นตอนแรก จากนั้นจึงนำเกียงขนาด ๒ นิ้วทำการนวดผสมให้เนื้อสมุกให้เข้ากับเนื้อยางรักถ้ารู้สึกว่าเนื้อสมุกที่ผสมเหลวเกินไปให้ผสมสมุกกะลาลงไปเพิ่มจนกว่าจะได้เนื้อที่พอดี

เมื่อผสมสมุกได้เนื้อที่ต้องการแล้ว ให้ตักใส่เกียงขนาด ๕ นิ้ว เพื่อนำไปใช้ต่อในขั้นตอนถัดไป  จากนั้นล้างทำความสะอาด อุปกรณ์ต่าง ๆ ที่ใช้ผสมสมุกด้วยน้ำมันพืช เพื่อให้พร้อมต่อการใช้งานในครั้งต่อไป

การประดับกระจกพระที่นั่งราเชน แบ่งออกเป็น ๓ ส่วน

๑.      การประดับกระจกส่วนตัวเรือน

๒.      การประดับกระจกส่วนเครื่องยอดบุษบก

๓.      การประดับกระจกเสาไม้ย่อมุม

         ในแต่ละส่วนมีลวดลายและรายละเอียดส่วนประกอบที่แตกต่างกัน การตัดกระจกในแต่ละส่วนจึงต้องใช้ความประณีตเพื่อให้ขนาดของกระจกพอดีกับร่องลาย ช่างประดับกระจกจึงต้องอาศัยประสบการณ์และความชำนาญในการตัดกระจก เพราะกระจกบางลายต้องตัดให้พอดีกับพื้นที่ ไม่สามารถตัดเตรียมไว้ก่อนได้

๑.      การประดับกระจกลวดลายส่วนตัวเรือน

ส่วนลวดลายก้านขดฉลุโปร่ง ผนังของส่วนท้องไม้ฐานเชิงบาตรประดับครุฑยุดนาค ประดับด้วยกระจกสีเขียว ตัดเป็นรูปหยดน้ำ และรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าบริเวณเส้นกรอบท้องไม้แต่ละด้าน

กระจังรวนบน และกระจังตาอ้อยตั้งด้านล่างของฐานเชิงบาตร ประดับด้วยกระจกสีขาว  ตัดเป็นรูปหยดน้ำ  ประดับบริเวณไส้ลาย

ครุฑยุดนาค  ประดับกระจกสีเขียว และ สีขาว

กระจังปฏิญาณ  ประดับด้วยกระจกสีเขียว และ สีขาว

กระจังมุม  ประดับด้วยกระจกสีเขียว และ สีขาว

ส่วนหัวเม็ดคานหาม  ประดับกระจกสีขาวและสีเขียว

๒. การประดับกระจกส่วนเครื่องยอดบุษบก

ส่วนเครื่องยอดบุษบก ประกอบด้วยชั้นหลังคา ชั้นที่ ๑ - ๔ ชั้นเชิงกลอน องค์ระฆัง บัลลังก์ เหม และลูกแก้ว

ชั้นหลังคา ชั้นที่ ๑ – ๔ และองค์ระฆัง

        ประดับลวดลายเกล็ดเต่า ด้วยกระจกสีขาวและกระจกสีเขียว โดยเริ่มจากการประดับเส้นขอบ เพื่อความเรียบร้อยและสวยงาม จากนั้นจึงเริ่มประดับลวดลายเกล็ดเต่าจากตรงกลางออกไป เพื่อความเรียบร้อยเช่นเดียวกัน

บันแถลง  ประดับจกสีน้ำเงิน

บัลลังก์

        ประดับกระจกเหมือนกับการประดับชั้นเชิงกลอน คือ ใช้กระจกสีขาว ตัดเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัสประดับในส่วนหน้ากระดานและใช้กระจกสีเขียวโค้งตัดเป็นเส้น ประดับส่วนที่เป็นเส้นลวด

เหม

ประดับกระจกเหมือนกับการประดับชั้นเชิงกลอน คือ ใช้กระจกสีขาว ตัดเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัสประดับในส่วนหน้ากระดาน

ลูกแก้ว

ประดับแววด้วยกระจกสีขาว

๓.การประดับกระจกเสาย่อมุมไม้สิบสอง

เสาย่อมุมไม้สิบสองพระที่นั่งราเชนทรยาน

            ประดับกระจกตามแบบลวดลายกระจกเดิม และประดับจกเสริมในส่วนที่หลุดหาย หรือแตกหัก เหตุที่ไม่กะเทาะกระจกออกจนหมด เนื่องจากลวดลายกระจกยังคงความสมบูรณ์เป็นส่วนมากจึงต้องการเก็บรักษาเพื่อให้คนรุ่นหลังได้ศึกษาต่อไป และ ด้วยระยะเวลาในการดำเนินงานมีเวลาน้อยจึงไม่สามารถที่จะประดับใหม่ได้ทั้งหมดเสาย่อมุมไม้สิบสองพระที่นั่งราเชนทรยาน ประดับด้วยกระจก สีแดง สีน้ำเงิน และ สีขาว